Ród Henckel von Donnersmarck – arystokraci ze Spisza i śląscy potentaci przemysłowi
Ród Henckel von Donnersmarck to jedna z najbardziej wpływowych rodzin arystokratycznych związanych z Górnym Śląskiem. Ich historia sięga średniowiecznego Spiskiego Czwartku (Spišský Štvrtok) – niewielkiego miasteczka na Spiszu, w dzisiejszej północnej Słowacji. To właśnie stamtąd ród wyruszył w drogę ku europejskiej karierze, której apogeum przypadło na XIX wiek, gdy Donnersmarckowie stali się przemysłowymi magnatami i jedną z najbogatszych rodzin monarchii Habsburgów i Cesarstwa Niemieckiego.
Kościół pw. Dobrego Pasterza w świerklanieckim parku. Obok znajdował się zamek, który był pierwszą siedzibą rodu Donnersmarck na Śląsku. Zamek został zniszczony po 1945 roku i ostatecznie wysadzony w powietrze w 1962 roku.
Pałac w Chałupkach - ulokowany przy obecnej granicy z Czechami, nazywany również zamkiem Bogumińskim. Była siedziba rodu Donnersmarck.
Początki rodu: Spiski Czwartek i tytuł szlachecki
Nazwisko Donnersmarck pochodzi od niemieckiej nazwy Spiskiego Czwartku – Donnersmarkt („czwartkowy targ”). Pierwsze wzmianki o rodzinie pochodzą z 1417 roku, kiedy to król Zygmunt Luksemburski nadał braciom Piotrowi, Jakubowi i Mikołajowi Hencklom wspólny herb i status szlachecki.
W XVI wieku członkowie rodu zaczęli osiedlać się na Śląsku, a ich pozycja znacznie wzrosła w czasach Łazarza I Henckla i jego syna Łazarza II, którzy udzielili znacznych pożyczek cesarzowi Rudolfowi II. W zamian za wierzytelności uzyskali rozległe posiadłości ziemskie, m.in. państwa stanowe Bytomia i Bogumina.
Pałac w Krowiarkach
Linie rodu Henckel von Donnersmarck
Potomkowie Łazarza II Henckla von Donnersmarcka w kolejnych pokoleniach podzielili się na kilka głównych linii rodowych, z których każda zarządzała odrębnymi majątkami i rezydencjami:
Eliasz Henckel von Donnersmarck – najstarszy syn Łazarza II, założyciel linii bogumińskiej (Oderberg), która wygasła w 1803 roku.
Leon Ferdynand Henckel von Donnersmarck – twórca linii bytomsko-siemianowickiej, jednej z najważniejszych i najbogatszych gałęzi rodu. Po jego śmierci linia ta rozdzieliła się na kolejne odłamy:
Hugo II Henckel von Donnersmarck – założyciel linii na Brynku i Krowiarkach, która przetrwała aż do 1993 roku.
Łazarz IV Henckel von Donnersmarck – twórca linii na Nakle i Ramułtowicach.
Artur Henckel von Donnersmarck – założyciel linii karynckiej na Wolfsbergu (obecna Austria).
Karol Maksymilian Henckel von Donnersmarck – młodszy brat Leona Ferdynanda, założył linię tarnogórsko-świerklaniecką, znaną m.in. z pałacu w Świerklańcu i z działalności przemysłowej w rejonie Tarnowskich Gór.
Łazarz Jan Nepomuk Henckel von Donnersmarck – prawnuk Leona Ferdynanda, dał początek linii gręboszowskiej, która związana była z terenami w dzisiejszym województwie opolskim.
Te podziały odzwierciedlały rosnącą zamożność rodu, jak i jego geograficzne rozproszenie. Każda z linii posiadała własne majątki, pałace i siedziby, a także indywidualną historię.
Pałace i siedziby rodu Henckel von Donnersmarck
Rodzina Henckel von Donnersmarck pozostawiła po sobie dziesiątki rezydencji i dworów, z których część przetrwała do dziś. Do najważniejszych należą:
Świerklaniec – rezydencja reprezentacyjna
Pałac w Świerklańcu, znany jako „Mały Wersal”, był jedną z najbardziej okazałych rezydencji na ziemiach polskich. Powstał w XIX wieku z inicjatywy Guido Henckla von Donnersmarcka, który zatrudnił francuskiego architekta Hectora Lefuela. Zespół pałacowy otoczony był ogromnym parkiem krajobrazowym. Niestety, główny pałac spłonął w 1945 roku i został rozebrany.
Nakło Śląskie – siedziba linii nakielskiej
Pałac Hugona I Henckla von Donnersmarcka z lat 1856–1858, wybudowany w stylu neogotyckim, przetrwał do dziś i mieści Centrum Kultury Śląskiej. Pałac i przyległy park zachowały historyczny charakter.
Krowiarki – rezydencja monumentalna
Pałac w Krowiarkach (niem. Polnisch Krawarn), należący do linii Hugona II, jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych zabytków powiatu raciborskiego. Budowla łączy cechy neorenesansu i neobaroku. Po II wojnie światowej pałac popadł w ruinę, ale obecnie jest stopniowo rewitalizowany.
Brynek – pałac myśliwski i edukacyjny
Pałac w Brynku należał do Hugona II i służył głównie jako rezydencja letnia i łowiecka. Obecnie mieści Technikum Leśne, a otaczający go park jest objęty ochroną jako zespół przyrodniczy.
Gręboszów – posiadłość rolnicza
Siedziba linii gręboszowskiej. Pałac, choć skromniejszy niż inne rezydencje rodu, zachował klasycystyczny charakter. Po wojnie mieścił m.in. szkołę rolniczą.
Wolfsberg (Austria) – pałac karyncki
Pałac w Wolfsbergu, będący siedzibą linii austriackiej, to rozległa rezydencja położona w Karyntii. Zbudowany w stylu neogotyckim, przez dekady był prywatną własnością rodziny. Obecnie znajduje się w rękach prywatnych właścicieli.
Znaczenie przemysłowe i społeczne
Rodzina Henckel von Donnersmarck nie tylko gromadziła ziemię, ale była jednym z głównych filarów śląskiego przemysłu. Ich przedsiębiorstwa obejmowały kopalnie węgla, huty, browary i linie kolejowe. Spółki takie jak Donnersmarckhütte czy zakłady w Siemianowicach i Zabrzu tworzyły podstawy gospodarki Górnego Śląska.
Donnersmarckowie angażowali się także w działalność filantropijną – fundowali szkoły, kościoły, szpitale i ochronki. Choć byli arystokratami, ich majątki funkcjonowały na zasadach nowoczesnego kapitalizmu.
Dziedzictwo i pamięć
Po II wojnie światowej ród utracił wszystkie posiadłości na terenie Polski. Część jego potomków osiedliła się w Niemczech i Austrii. Współczesnym przedstawicielem rodu jest Florian Henckel von Donnersmarck, niemiecki reżyser, laureat Oscara za film „Życie na podsłuchu”.
Dziś spuścizna Donnersmarcków jest obecna w krajobrazie Górnego Śląska: w parkach, ruinach pałaców, nazwach instytucji i archiwalnych dokumentach. Ich historia to integralna część dziejów regionu – opowieść o awansie, przemianach społecznych i upadku dawnych elit.